Prof Richard Thaler, Chicago University, heeft de Nobelprijs voor Economie 2017 gekregen wegens zijn baanbrekend onderzoek en verklaringen voor irrationeel gedrag bij financiële keuzes. Het gaat daarbij om vuistregels (‘heuristics’) die wij hanteren bij het maken van inschattingen tijdens financiële beslissingen. We zijn slachtoffer van vertekeningen en denkfouten (‘biases and fallacies’). Bij financiële psychologie komt dat tot uiting in zelfvertrouwen, overmoed, euforie aan de ene kant en aan de andere kant onzekerheid, angst, schrik en paniek. Kansen en risico’s worden verkeerd ingeschat door irrationeel gedrag. De omslagen in gedrag kunnen onverwacht komen en ze kunnen zich razendsnel binnen een groep verspreiden.
Conformisme blijkt in alle culturen en subculturen voor te komen. Conformeren is zo makkelijk en lijkt ongevaarlijk. De Britse econoom John Maynard Keynes zei daarover: “It’s better to fail conventionally, than to succeed unconventionally”. Conformeren, het bekende Dr Fox-effect is een experiment, waarbij getest wordt hoezeer proefpersonen een volkomen vertrouwen vertonen voor een nephoogleraar. Je kunt mensen werkelijk ontstellend veel aanpraten, mits het er maar serieus uitziet. Mensen hebben ook ontzag voor financiële modellen die er ingewikkeld en geloofwaardig uitzien. Vrijwel niemand kan zich onttrekken aan het ‘me-too’effect, kuddegedrag.
Wij denken dat ons handelen gedreven wordt door rationaliteit in hoofdletters geschreven en emoties in kleine letters geschreven. De realiteit is precies omgekeerd. Achteraf worden emotioneel genomen beslissingen gerationaliseerd. Bewezen is dat bij het beleggen de angst voor verlies groter is dan de hoop op winst. De pijn van een koersdaling is 2,5 keer zo sterk als het geluksgevoel bij eenzelfde koersstijging. De financiële psychologie wordt vooral toegepast op beleggingen, met name hoe beleggers reageren op berichten, hoe ze zich laten leiden door pessimisme of optimisme en wat ze doen als de beurs keldert of juist omhoog spuit. Nassim Taleb heeft de bestseller “De Zwarte Zwaan” geschreven over volkomen onverwachte gebeurtenissen, de ‘unknown unknowns’ en hoe beleggers daarop reageren en zich kunnen indekken. Het gaat telkens om menselijk handelen, gedreven door emoties en (ir)rationaliteit. Taleb roept ons toe: ‘pas op’!, ‘kijk uit’!, denk niet dat je alles weet en een volkomen zicht hebt op alle variabelen. Er is zoveel dat je niet weet en je kunt er volkomen door laten verrassen. Wees niet overmoedig, want dan zijn de poppen aan het dansen. De Nederlandse pensioenwereld is in feite nog steeds niet herrezen uit de economische crises van 2001 en 2008.
Menselijke eigenschappen beïnvloeden economische keuzes. Onderzoek toont telkens aan dat mensen niet voor een optimale uitkomst kiezen. Maar eigenlijk is daar weinig onderzoek voor nodig, eenieder weet dit van zichzelf. De mens is geen rationeel handelend wezen in financiële zaken. De zogenaamde ‘homo economicus’ bestaat niet. Het is eigenlijk bevreemdend dat de psychologie hier vooral een toepassing vindt in de economie, maar voorzover bekend (nog) niet op politiek handelen. Psychologie heeft een veel bredere toepassingsmogelijkheid en zeggingskracht dan uitsluitend voor de financiële sector. Alle voornoemde zaken spelen bij de politieke besluitvorming. De ‘homo economicus’ bestaat niet, maar de ‘homo politicus’ evenmin. De voorbeelden zijn talrijk. Een enkele case study: het vluchtelingenvraagstuk.
Angela Merkel (1954), oud-marxist, dominees dochter, fysisch chemica, is sinds 22 november 2005 christendemocratisch bondskanselier van Duitsland en daarmee de eerste vrouwelijke regeringsleider van dat land. Merkel zei op 31 augustus 2015 “Wir schaffen es” over de vluchtelingencrisis. Deze politieke beslissing was puur gebaseerd op emotie. Angela Merkel is niet bepaald een homo politica. Haar beslissing was gedreven door mededogen. Daar moest ze later met tegenzin op terugkomen. De omslag in het gedrag bij de Duitse bevolking kwam onverwacht en verspreidde zich razendsnel binnen de groep. De rationaliteit had de moraliteit ingehaald. Wir schaffen es nicht.
Adolf Hitler (1889-1945) was de vleesgeworden emotionele politicus. Hij kreeg het voor mekaar de meute met gestrekt arm achter zich aan te krijgen. Over kuddegedrag gesproken. De pijn van de neergang van het land was niet 2,5 keer zo sterk als het geluksgevoel bij opgang, maar oneindig veel groter.
Angela Merkel leek als fysisch chemica een bij uitstek rationele politica. Maar ze kregen er Karl Marx en Maarten Luther gratis bij. Ze is op haar manier Dr Fox in broekpak. En weer lopen de Duitsers er achteraan tot er nu eindelijk mensen wakker worden. Mutti, de ideale persoon voor Duitsers om zich bij haar thuis te voelen omdat ze onderdak verleent aan zijn heftige schuld- en schaamtegevoelens. Conformisme, de euforische Willkommenskultur, maar daarna de ontnuchtering.
De Duitse socioloog Max Weber (1864-1920) introduceerde in 1919 de termen ‘Gesinnungsethik’ en ‘Verantwortungsethik’, overtuigingsethiek en verantwoordelijkheidsethiek. In het hedendaagse Duitsland prevaleert in de politiek de Gesinnungsethik. De naoorlogse wensdroom om de Nazi gruwelen te overstijgen, deed een extravagante moraal ontstaan. Dit verklaart de ‘drive’ om de natie als het ware te laten opgaan in de EU. De Gesinnungsethik is vooral aanwezig bij linksen en protestanten en wat minder bij conservatieven en katholieken. Er is behoefte aan een nieuwe ethiek.
Kuddegedrag is een algemeen menselijke eigenschap zoals Richard Thaler en zijn collega Nobelprijs winnaar psycholoog Daniel Kahneman aantonen. Ook de West-Europeaan wordt gekenmerkt door schuldgevoelens: de koloniale tijd, de onderdrukking, de uitbuiting, de slavernij, de Tweede Wereldoorlog, de Shoah, de Politionele Acties, etcetera etcetera. Maar ons treft geen bloedschuld! Niets mee te maken, jullie zijn West-Europese witte mensen en dus schuldig. Er wordt gretig op ingespeeld en men buigt deemoedig het hoofd.
Dr. Joshua Mitchell (Caïro, 1955), Amerikaanse professor in de politieke filosofie, verbonden aan Georgetown University in Washington D.C, gaat nog een stap verder. Hij stelt dat de zichzelf hatende witte mens een stilzwijgend verbond is aangegaan met islamisten ter zelfvernietiging. Sinister. Opvallend is overigens dat de nieuwe regering niets zegt over de islamisering van het land. Volstaan wordt met het gratuite “de saamhorigheid bevorderen”.
Met de vluchtelingenstroom werd Europa voor een aantal principiële vragen geplaatst. Mag een regering, zonder ruggespraak te houden met haar burgers, gaan voor een puur emotioneel genomen beslissing? In hoeverre mag een politicus emotie toelaten in politieke beslissingen, ook al brengt dit burgers schade toe? Is een regering gehouden aan de premisse altijd te trachten een optimum te creëren voor de eigen bevolking? Daar kan verschillend over gedacht worden. Sommigen hanteren vooral een rationele benadering, anderen een emotionele benadering.
Emotionalisten: “Wij zijn in ethisch opzicht superieur. Wij zijn empatisch. Hulpbehoevenden moet je niet cijfermatig benaderen. Rationalisten tonen geen empathie. Rationalisten zijn per definitie harde mensen, minderwaardige mensen, slechte mensen”. Rationalisten: “Emotionalisten zijn hypocriet. Ze denken dat ze in ethisch opzicht superieur zijn, terwijl dit in de praktijk tegenvalt: “not in my backyard”. Zij helpen het land naar de verdommenis door getraumatiseerde, arme, weinig vaardige, cultureel tegengestelde mensen binnen te halen die het land miljarden kost, vooral ten koste van minder draagkrachtigen. Het zorgt voor grote tegenstellingen. Het zet mensen tegen elkaar op. De emotie van emotionalisten roept tegengestelde emotie bij anderen op. Dat kan niemand verbazen.”
Rationalisten en emotionalisten hebben een verschillende mindset. Emotionalisten denken op individueel niveau, rationalisten op macro niveau. Politiek bedrijven betekent keuzes maken in schaarste op macroniveau. Het is dus een rationeel gebeuren. Maar in de praktijk van het vluchtelingenvraagstuk blijkt het plotseling een volkomen emotioneel spel te zijn. Nog een voorbeeld.
Burgemeesters hebben als taakopdracht zo goed mogelijk de belangen van hun burgers tegen elkaar af te wegen en hun belangen te dienen. Daar hebben ze bij hun aantreden hun handtekening onder gezet en daar mogen burgers hun burgemeester aan houden. Burgemeesters hebben een dienende rol voor hun burgers. Dit bleek plotseling minder relevant toen asielzoekers zich en masse aandienden en vroegen om langdurig onderdak, ‘bed, bad, brood, huis, werk’. In alle opzichten zeer langdurig belastend voor de stad en de samenleving, vooral als het om grote aantallen vluchtelingen gaat. Op verzoek van de overheid en zonder enig democratisch proces werden immigranten binnengelaten en welkom geheten. Burgemeesters organiseerden in allerijl bijeenkomsten om burgers te informeren. Maar van inspraak en democratie, zowel op landelijk als locaal niveau, was geen sprake. Het belang van de burger telde even niet. Burgemeesters zeiden dat ze hun “verantwoordelijkheid nemen”. Ze trachtten daarmee achteraf emotioneel genomen beslissingen te rationaliseren.
Opmerkelijk is dat een puur rationeel instituut als het Centraal Planbureau weigerde om uit te rekenen wat een vluchteling de maatschappij kost. Deze instelling, betaald door de Nederlandse burger, weigerde op puur emotionele gronden haar standaard dienstverlening te verrichten. Gelovigen laten ook religieuze criteria toe in hun beleidsvoorstellen waardoor rationaliteit ver te zoeken is. Rigiditeit, vooringenomenheid, afwijzing van andersdenkenden en intolerantie liggen dan in het verschiet, met theocratie aan het einde van de tunnel. Religie en politiek zijn verschillende paradigma’s, evenals religie en wetenschap. In de Westerse wereld is het verstandig om deze zaken niet te combineren. Religie kan mogelijk inspireren, maar dient alhier geen leidraad te zijn voor politiek of wetenschap.